*91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe

Lasy łęgowe są najbogatszymi pod względem florystycznym biocenozami leśnymi w Polsce. Istniejące, choć już nielicznie, dobrze wykształcone i zachowane płaty tych fitocenoz zawierają cenne, rzadko występujące gatunki roślin. Dzięki temu zbiorowiska łęgowe zyskują często miano unikatowych osobliwości przyrodniczych oraz ostoi różnorodności biologicznej. Ponadto wyróżniają się szczególnymi wartościami estetycznymi. Bogaty drzewostan uzupełniony jest dość zwartą warstwą krzewów, a bujne, wielogatunkowe ziołoroślowe runo spowite welonami pędów chmielu. Złożoną fizjonomię lasu urozmaicają powalone gdzieniegdzie drzewa oraz powierzchnie mniej lub bardziej podmokłe. To wszystko sprawia, że próba przejścia przez gąszcz lasu łęgowego staje się często przeprawą o niemalże ekstremalnym charakterze.

Lasy łęgowe występują w siedliskach związanych zawsze z powolnym przepływem wód. Towarzyszą ciekom wodnym lub brzegom jezior, występują na brzegach potoków górskich i na górnej terasie zalewowej w dolinach wielkich rzek. Ich siedliska ukształtowane są przez przepływowe wody powierzchniowe i gruntowe, z krótkimi zalewami. Są to zbiorowiska azonalne, uwarunkowane specyfiką wilgotnego i żyznego siedliska. Choć spotyka się je na obszarze całej Polski, wykazują silne zróżnicowanie u podstawy którego leży zmienność lokalnych warunków wodnych.
Mozaikowy układ siedlisk w przyrodzie, a co za tym idzie również zbiorowisk roślinnych może nastręczać pewne trudności we właściwym odszukaniu i rozpoznaniu tego typu lasu, ponieważ w miejscach zabagnionych z tendencjami do stagnacji wody rozwijają się lasy o charakterze przejściowym między łęgiem a olsem. Natomiast w miejscach gdzie runo jest przesuszone, las nabiera charakteru grądowego. Bardzo często łęgi graniczą z lasami grądowymi lub łąkami położonymi wzdłuż cieków wodnych.

Charakterystyka
Do charakterystycznych cech wskazujących na łęgowy charakter lasu należy niekępkowa struktura fitocenozy z dość jednorodnym, ziołoroślowym runem. Warstwa mchów wykształcona jest słabo, nieznaczny udział mają gatunki olszowe i szuwarowe. O wiele częściej zaobserwować można rośliny przechodzące z żyznych lasów liściastych i dość obficie występujące gatunki azotolubne. Runo jest także ostoją dla wielu gatunków uważanych za typowo łąkowe, które w pierwszej szacie roślinnej występowały zapewne właśnie w takich środowiskach.
W drzewostanie dominują: olsza czarna i szara, jesion wyniosły, wiąz pospolity, szypułkowy i górski oraz dąb szypułkowy. Gatunkami charakterystycznymi występującymi w większości zespołów są: czeremcha zwyczajna, porzeczka dzika, czartawa pospolita i pośrednia, gwiazdnica gajowa, kostrzewa olbrzymia, śledziennica skrętolistna, turzyca rzadkokłosa i ziarnopłon wiosenny.

W niemal wszystkich zespołach łęgowych częste są: bez czarny, leszczyna pospolita, trzmielina zwyczajna, czworolist pospolity, czyściec leśny, fiołek leśny, gajowiec żółty , jaskier kosmaty, niecierpek pospolity, podagrycznik pospolity, turzyca leśna, wiechlina gajowa i zawilec gajowy.

Z łąk przechodzą tu: bodziszek błotny, kuklik zwisły, niezapominajka błotna, ostrożeń warzywny i błotny, sitowie leśne, skrzyp błotny i zimowy oraz wiązówka błotna. Ze zbiorowisk szuwarowych bardzo rzadko występować może jaskier płomiennik.

Ze względu na różnice w składzie drzewostanu i kompozycji gatunkowej runa wyróżniono dwie grupy zbiorowisk: łęgi olszowe i olszowo-jesionowe oraz łęgi dębowo- wiązowe.

Najczęściej spotykanym w Polsce, niżowym, mokrym lasem łęgowym jest łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum. Ten typ lasu występuje w płaskich dolinach wolno płynących rzek i strumieni, na terenach źródliskowych i obrzeżach jezior, na mułowych i murszowych glebach.
Różnogatunkowy drzewostan składa się głównie z olszy czarnej, jesiona wyniosłego i czeremchy pospolitej oraz krzewów: bzu czarnego, kaliny koralowej, trzmieliny pospolitej, kruszyny zwyczajnej, leszczyny pospolitej i porzeczki.
Na wielowarstwowe, bujne, ziołoroślowe runo składają się: czartawa drobna, karbieniec pospolity, kosaciec żółty, przytulia błotna, tojeść pospolita, psianka słodkogórz, podagrycznik pospolity, tarczyca pospolita, gwiazdnica gajowa, gajowiec żółty, bodziszek cuchnący, jasnota plamista, kuklik pospolity i zwisły, niecierpek pospolity oraz pokrzywa zwyczajna i turzyca długokłosa.

Łęg jesionowo-olszowy nawiązuje często do olsów dzięki obecności wspólnych gatunków: wiązówki błotnej, czyśćca błotnego, jaskra rozłogowego, knieci błotnej, niezapominajki błotnej, ostrożenia łąkowego i rzeżuchy błotnej. W sytuacji gdy przepływ wody zostanie zatrzymany łęg taki może przekształcić się w oles porzeczkowy.

Zespołem bardzo podobnym do opisywanego powyżej jest łęg olszowo - gwiazdnicowy Stellario nemorum-Alnetum glutinosae. Główną cechą nadającą mu specyficzną odrębność jest obecność gatunków charakterystycznych regionalnie, takich jak: pióropusznik strusi, gwiazdnica gajowa i perz psi Elymus caninus. Nie odnajdziemy tu roślin bagiennych powiązanych z olsami. Łęgi olszowo-gwiazdnicowe znane są z Polski północnej, gdzie występują wąskim pasem, w dolinach małych, szybko płynących cieków wodnych.

Na obszarze pomorskim, sudeckim i karpackim, w piętrze pogórza na wysokości 200-500 m n.p.m. występuje podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum porastający doliny szybko płynących potoków i strumieni. Zespół ten ma charakter atlantycko-podgórski i w Polsce występuje w dwóch formach: niżowej i podgórskiej. W drzewostanie dominuje jesion wyniosły z olszami i jaworem, a w warstwie krzewów - leszczyna i wiciokrzew czarny Lonicera nigra. W bogatym runie występuje wiele gatunków żyznych lasów liściastych, często wspólnych także dla wszystkich łęgów. Roślinami charakterystycznymi są: czartawa pośrednia, skrzyp olbrzymi i turzyca rzadkokłosa. Często towarzyszy im jasnota plamista, a w miejscach bardziej wilgotnych mięta nadwodna.

Ciekawym składnikiem krajobrazu górskich rzek jest nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae, najlepiej wykształcona w Karpatach, w piętrze pogórza i regla dolnego na wysokości 400-750 m n.p.m. oraz w Sudetach gdzie występuje rzadziej. Las ten porasta aluwialne osady szybko płynących, górskich rzek, które okresowo wylewają nanosząc żwir i piasek. W drzewostanie dominuje olsza szara, w domieszcze występować mogą świerk i jesion. Warstwę krzewów tworzą: bez czarny, czeremcha, leszczyna i malina. Ziołoroślowe, wysokie runo złożone jest z gatunków: bodziszka żałobnego Geranium phaeum, lepiężnika różowego, podbiału pospolitego, wilczomlecza migdałolistnego Euphorbia amygdaloides, żywokostu sercowatego Symphytum cordatum. Dodatkowo występują tu inne rośliny wspólne dla wszystkich łęgów i żyznych lasów liściastych. Kolejnym lasem łęgowym występującym w reglu dolnym Karpat na wysokości 600-1025 m n.p.m. jest bagienna olszyna górska Caltho laetae-Alnetum. Jej niewielkie fitocenozy spotyka się w zagłębieniach stoków i u ich podnóży w dolinach, w miejscach ze stałym lecz powolnym wypływem wód wysiękowych. Las cechuje się dość niskim, prześwietlonym drzewostanem z olszą szarą. Runo ma tu charakter mozaiki kępek i dolinek. Gatunkami charakterystycznymi są: knieć błotna i kozłek całolistny Valeriana simplicifolia. Dodatkowo towarzyszą im: gwiazdnica gajowa, jaskier rozłogowy, kuklik zwisły, lepiężnik różowy, niezapominajka błotna, pępawa błotna, śledziennica skrętolistna i turzyca rzadkokłosa.

Do grupy łęgów dębowo-wiązowych należą nieczęste już lasy występujące na obszarze całego kraju, na terenach związanych z wodami płynącymi. Wyróżniają się udziałem dębu szypułkowego oraz wiązów: pospolitego i szypułkowego, klonu polnego, grabu, jabłoni i głogu jednoszyjkowego. Runo wyraźnie nawiązuje do grądów.

Łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum swoim zasięgiem obejmuje niżowo - wyżynną część Polski, gdzie występuje na żyznym i wilgotnym podłożu. Niegdyś porastał doliny większych rzek, obecnie pojawia się rzadko, zwłaszcza w naturalnej postaci. W drzewostanie gatunkiem charakterystycznym jest wiąz pospolity, a wyróżniającym dąb szypułkowy, wiąz szypułkowy, klon polny i grab pospolity. Wśród krzewów typowy jest dereń świdwa. W runie występuje ziarnopłon wiosenny, jeżyna popielica, kupkówka Aschersona Dactylis polygama i złoć żółta.

Ze względu na różne uwarunkowania siedliskowe wyróżniono w Polsce dwie postacie tego zespołu. Typowy podzespół spotykany jest obecnie bardzo rzadko, głównie na górnych terasach w dolinach wielkich rzek, gdzie zajmuje strefę pomiędzy corocznie zalewanym łęgiem wierzbowo-topolowym i położonym wyżej niezalewanym grądem. Runo odznacza się tu wybitną sezonowością - wiosną dno lasu pokrywają łany kwitnących geofitów, natomiast w lecie runo intensywnie zarasta gatunkami znanymi też z innych łęgów. Drugi podzespół ze śledziennicą skrętolistną rośnie w rozległych zagłębieniach, w dolinach małych cieków wodnych i na terasach jeziornych gdzie pozostaje pod wpływem ruchomych wód nie powodujących powierzchniowych zalewów. Wyróżnia się bogatszym runem, obfitującym w śledziennicę skrętolistną, turzycę rzadkokłosą i gwiazdnicę gajową.

Łęgi wierzbowo-topolowe należą do innej klasy zbiorowisk roślinnych niż poprzednie. Występują na piaszczystych aluwiach dużych rzek niżowych, okresowo zalewanych przez wody niosące i odkładające żwir, piasek oraz żyzne namuły z których wykształca się gleba typu mady rzecznej. Na świeżych osadach przy brzegu, występują zarośla wąskolistnych wierzb, a nieco dalej łęg wierzbowo-topolowy w obrębie którego wyróżnia się: nadrzeczny łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis i nadrzeczny łęg topolowy Populetum albae. Gatunkami reprezentatywnymi drzewostanu łęgu wierzbowego są: wierzba biała, krucha, trójpręcikowa, purpurowa i wiciowa, a łęgu topolowego - topola biała, czarna i szara. W wyniku przeprowadzonych regulacji rzek łęgi wierzbowo-topolowe zachowały tylko małą część naturalnego zasięgu, a ich siedliska uległy głębokim przeobrażeniom. W krajobrazie nadrzecznym często pozostały po nich tylko pojedyncze topole, a siedliska zostały wykorzystane na pastwiska i użytki zielone. Większe płaty typowych fitocenoz występują w dolinach Wisły, Bugu, Narwi, środkowej Warty i dolnej Odry.

Zagrożenia i metody ochrony
Lasy łęgowe w wielu miejscach zostały zniszczone w wyniku regulacji rzek, a odlesione tereny wykorzystano najczęściej jako użytki rolno-łąkowe i pastwiska. Z tego powodu dobrze zachowane łęgi olszowo - jesionowe, wiązowo-jesionowe i wierzbowo- topolowe należą już do rzadkości. Wpływ działalności gospodarczej człowieka w dolinach rzecznych - pogłębianie koryt rzek i obniżanie poziomu wody, budowa wałów przeciwpowodziowych i zakłócenie zalewów prowadzą do przekształcania łęgów w kierunku zaburzonych grądów. Skutkiem grądowienia i w konsekwencji brunatnienia mad rzecznych jest ekspansja mezofilnych drzew: lip, grabów i klonów przy jednoczesnym stopniowym zanikaniu drzew higrofilnych: jesionu, wiązu, krzewów derenia, kaliny i czeremchy. Rośliny i zwierzęta wchodzące w skład zbiorowisk łęgowych są w dużym stopniu wąskimi specjalistami, źle reagującymi na zmiany warunków środowiska. Szczególnie wrażliwym gatunkiem na zmiany w reżimie hydrologicznym jest jesion. Postępujące modyfikacje w siedlisku skutkują często zamieraniem większych powierzchni drzewostanów jesionowych, zwłaszcza sztucznie wprowadzanych. Dużym zagrożeniem jest także ekspansja roślin obcego pochodzenia. Wkraczanie gatunków inwazyjnych w łęgi nadrzeczne powoduje ubożenie ich runa w składniki rodzime oraz niekorzystne zmiany kierunku rozwoju roślinności. W Polsce ochronę łęgów prowadzi się głównie przez zachowanie istniejących zasobów, w mniejszym stopniu się je odtwarza. W ramach ochrony zaleca się pozostawienie powierzchni do samoczynnej sukcesji, przy czym zabieg ten jest skuteczny, gdy w sąsiedztwie znajdują się naturalne fragmenty łęgów. W zdegenerowanych postaciach łęgów o nieodpowiednim składzie gatunkowym drzewostanu prowadzi się jego przebudowę polegającą na wprowadzeniu różnogatunkowych zadrzewień, najlepiej kępkowo, oraz wykorzystywaniu odnowienia naturalnego. Dobrze zachowane łęgi należą do jednych z bogatszych zbiorowisk w Europie pod względem florystycznym i faunistycznym. Mają kluczowe znaczenie w stabilizacji stosunków wodnych i są nadrzędnym elementem decydujących o naturalnej retencji wód. Ponadto wchodzą w skład korytarzy ekologicznych dolin rzecznych, w większości stanowiąc obiekty priorytetowej ochrony w sieci Natura 2000.