Bylina. Łodyga prosta, pełna, kanciasta, ulistniona, cienka, zielona, osiąga wysokość do 30 cm, a w dobrych warunkach dorasta do 70 cm. Liście od 3 do 6 sztuk osadzone skrętoległe na pędzie. Dolne podłużne, lancetowate, szerokoeliptyczne, tępo zakończone, pokryte plamkami. Górne liście małe, lancetowate, obejmują łodygę. Kwiaty zebrane w kłos, średniej wielkości, zwykle bezwonny o barwie od bladoróżowej przez czerwoną do ciemnofioletowej z bordowym rysunkiem. Znamię pokryte jest lepką, bogatą w glukozę substancją przywabiającą owady. Jedynie robotnice pszczoły miodnej potrafią się dostać do nektaru, zabierając jednocześnie kilka lub nawet kilkanaście pyłkowin. Warżka z bardzo zmiennym wzorem w kształcie punktów i linii, łatka środkowa warżki ostra i dłuższa od bocznych. Boczne płatki silnie odgięte w tył, rombowate. Kwitnie od kwietnia do czerwca.

Rośnie w żyznych wilgotnych lasach olszowych, na brzegach wód, na podmokłych łąkach i torfowiskach, czasami na skrajach łąk i w podmokłych zaroślach na granicy z lasem. Lubi gleby wilgotne, żyzne, o odczynie zbliżonym do obojętnego. Jest mrozoodporna, bez okrywy śnieżnej znosi dobrze niskie temperatury.
Bardzo podobna jest kukułka plamista, do niedawna gatunki te nie były od siebie odróżniane i często są z sobą mylone. Największe różnice między nimi dotyczą budowy kwiatu.

Należy do roślin o górskim charakterze rozmieszczenia.